CURSUSSEN VOOR VOLWASSENEN CURSUSSEN VOOR KINDEREN LEZINGEN RONDLEIDINGEN REIZEN SCHOOLPROJECTEN PUBLICATIES ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK
RELIGIE IN BERENIKE
De wereld van de oudheid kende een bonte verscheidenheid aan religies en culten, die nauw met elkaar verweven waren. Ook in Berenike werden de sporen van een groot aantal religies aangetroffen. De keizercultus, het vroege Christendom, de Mithrascultus, de verering van Isis, Venus en Zeus, de aanbidding van de Palmyreense god Yarhibol; het was allemaal vertegenwoordigd in de heiligdommen en schrijnen die in Berenike werden aangetroffen.
De Serapistempel
Serapis was een van de populairste goden van Romeins Egypte. Door geheel Egypte werden schrijnen en tempels voor deze god gebouwd. Over de bouwgeschiedenis van de grote Serapistempel in Berenike is nog weinig bekend. De opgravingen die in de negentiende eeuw in de tempel plaatsvonden, waren slechts bedoeld om de architectuur en eventuele museumwaardige objecten bloot te leggen. Aan de hand van de namen van de Romeinse keizers die in de gevonden inscripties worden genoemd, kan worden afgeleid dat ten tijde van keizer Tiberius (14 tot 37 na Christus) de eerste reliëfs in de tempel werden aangebracht. Het grondplan van de tempel komt echter sterk overeen met dat van een Egyptische tempel uit de Ptolemaeïsche periode. Het is denkbaar dat de oorspronkelijke tempel al door de Ptolemaëen werd gebouwd en pas in de Romeinse periode werd gedecoreerd. Vrijwel zeker was dit heiligdom omgeven door een hoge muur en bevonden zich binnen deze ommuring ook keukens, opslagruimten en werkplaatsen.
Het Palmyreens heiligdom
Iets ten westen van de Serapistempel werden de resten aangetroffen van een klein heiligdom, dat, zoals uit de vondst van een paar inscripties bleek, gewijd was aan de Palmyreense zonnegod Yarhibol. Langs de wanden van het Palmyreense heiligdom uit de tweede eeuw stonden lage platforms, waarop men beelden plaatste en brandoffers bracht. In de vierde eeuw bouwde men nieuwe muren op de restanten van het Palmyreense heiligdom, waarbij een sfinx werd ingemetseld. Het is echter niet bekend welke goden er in dit nieuwe gebouw vereerd werden. Behalve een gestileerd beeld van een leeuw, werden hier stenen altaren en offerbassins gevonden. Ook werden de resten en afdrukken van honderden houten schaaltjes aangetroffen, die ooit op planken langs de wanden gestaan moeten hebben. De houten objecten werden met een laag zand gevuld, waarop verhitte houtskool werd geplaatst; ze dienden om offers te branden. Bovendien kwamen er bij de opgravingen fragmenten van een bronzen beeld van een godin aan het licht. Het is mogelijk dat het gaat om een beeld van de godin Isis of de godin Hygieia, die in de ene hand een slang vasthield en in de andere een hoorn des overvloeds. Uit de beschadigingen van de gevonden fragmenten is af te leiden dat het beeld een soort ‘beeldenstorm’ moet hebben ondergaan, die mogelijk plaatsvond na de uitvaardiging van het verbod op de diverse ‘heidense’ culten in het land.
Een kerk van koraal
In Berenike werden ook opgravingswerkzaamheden uitgevoerd in een groot gebouw aan de oostkant van de stad. Lang was de functie van dit gebouw onduidelijk en de interpretaties varieerden dan ook van een ‘groot openbaar gebouw’ tot een ‘restaurant’. In 2001 kwam echter onomstotelijk vast te staan dat het hier moet gaan om een vroegchristelijke kerk uit de vijfde eeuw, een tijd waarin het christendom de officiële religie van Egypte was. De kerk werd grotendeels gebouwd van koraal, met uitzondering van de zuilen in de grote zaal, die vrijwel geheel uit gipssteenblokken werden vervaardigd. Het gebouw had de vorm van een basiliek. Aan de oostkant van de grote zaal werd een ruimte met een stenen vloer gevonden. Het plaveisel bestond uit hergebruikt materiaal: een van de stenen was een omgekeerd offerbassin in de vorm van een tempelvijver. Mogelijk stond in deze geplaveide ruimte een altaar; een uitsparing in de vloer lijkt hierop te wijzen. In het puin van de ingestorte muren van het gebouw werden tal van christelijke voorwerpen gevonden, zoals een olielamp met de naam van Jezus, een olielamp met vijf kruizen en een bronzen kruis.
De kerk vormt het zuidelijke deel van een groter complex, waarin het noordelijke deel een minder openbare functie gehad lijkt te hebben. Hier werd een keuken en een aantal huiselijke vertrekken en opslagruimten blootgelegd. Het is mogelijk dat dit de residentie van de bisschop van Berenike was. Voor de dakconstructie van de kerk zijn behoorlijk forse stukken hout nodig geweest. Invoeren was kostbaar en het ligt dan ook voor de hand dat hiervoor zoveel mogelijk afgedankt scheepshout werd gebruikt. Iets dergelijks lijkt ook te zijn gebeurd in het Iseum, waar veel teakhout werd gevonden, dat waarschijnlijk van (Indiase) schepen afkomstig was.
De zeetempel
Deze tempel uit de vierde eeuw bestond uit een grote zaal met een podium tegen de achterwand, dat waarschijnlijk fungeerde als basis voor een beeld. Het gebouw bevond zich op slechts enkele meters van de oorspronkelijke kademuren van de stad. Het front van de tempel bestond uit een rij zuilen, waarvan enkele basementen gevonden zijn. Een ommuring van koraalblokken schermde het gebouw af van de omliggende wijk. Het bouwwerk raakte in de vijfde eeuw in onbruik.
Een Iseum?
Dit kleine heiligdom moet laat in de vierde eeuw na Christus in gebruik genomen zijn. Het bestond uit een rechthoekige zaal, die mogelijk van een gewelfd dak was voorzien. Langs de lange zijden van de cultusruimte stonden banken of platforms. Voor de westmuur, tegenover de ingang aan de oostkant, stond een houten wand of scherm. Aan de westzijde van de ruimte bevond zich het centrale deel van het heiligdom. Hier stond een altaar en waren meerdere bassins geplaatst voor het brengen van plengoffers. Deze bassins hadden de vorm van een Egyptische tempelvijver, compleet met miniatuurtrappen op de hoeken. In de laatste gebruiksfase van de tempel verdwenen de banken van de cultusruimte onder een nieuwe vloer van schoon zand en matten. Tijdens de opgraving van deze fase werd onder andere een houten kistje met ijzerbeslag gevonden, een bronzen beeldje en meer dan vijftig delen van amfora, die als lampen werden (her)gebruikt. Bovendien kwamen er veel kaurischelpen uit het zand te voorschijn, die in de oudheid soms als betaalmiddel dienden. De vondsten maakten echter niet duidelijk welke cultus er ooit in dit heiligdom werd uitgevoerd. Het gevonden bronzen beeldje lijkt op de Isiscultus te duiden.
